Gaslighting: μέσα στη σχέση σου, αμφισβητείς τη διανοητική σου διαύγεια;
της Esra Dogan
Σημείωση της αρθρογράφου: Η επιλογή γένους στο άρθρο γίνεται με την παραδοχή ότι στις περισσότερες περιπτώσεις η γυναίκα είναι το θύμα και ο θύτης είναι ο σύντροφός της. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη αφού το gaslighting είναι ένα είδος συναισθηματκού χειρισμού και ψυχολογικής βίας που βασίζεται στην εξουσία και την καταπίεση, και ως τέτοιο εμφανίζεται πολύ συχνότερα σε έμφυλες σχέσεις όπου είναι καθιερωμένες οι ιεραρχικές δομές εξουσίας. Ωστόσο μπορεί να ισχύει και το αντίθετο (δηλαδή το θύμα να είναι άντρας) ενώ δεν αποκλείονται και άλλες σχέσεις πέραν των ετεροφυλικών.
«Αντιδράς υπερβολικά.»
«Γιατί κλαις πάλι; Παραείσαι ευαίσθητη.»
«Φαντάζεσαι πράγματα. Αυτό δεν συνέβη ποτέ.»
«Έχεις τρελαθεί, δεν το είπα ποτέ αυτό.»
«Σταμάτα να κάνεις σαν τρελή. Δραματοποιείς τα πάντα!»
«Θα το χειριστώ εγώ αυτό. Εσύ θα τα κάνεις χάλια.»
Έχετε ακούσει ποτέ αυτές τις φράσεις από τον σύντροφό σας ή από κάποιον με τον οποίο έχετε στενή σχέση; Έχετε αμφισβητήσει τα συναισθήματά σας, την κρίση σας, τη μνήμη σας, τη διανοητική σας διαύγεια ή ολόκληρη την πραγματικότητά σας; Αν ναι, συνεχίστε να διαβάζετε το άρθρο αυτό, καθώς είναι πολύ πιθανόν να είστε θύμα μιας μορφής συναισθηματικής κακοποίησης, που ονομάζεται «gaslighting».
Ο όρος gaslighting προέρχεται από ένα θεατρικό έργο του 1938, στο οποίο βασίστηκε και η ταινία του 1944 «Gaslight» (ελληνικός τίτλος: Ο εφιάλτης), στην οποία ο σύζυγος έχει βάλει σκοπό να πάρει στην κυριότητά του τα κοσμήματα της συζύγου του, βγάζοντάς την τρελή και κλείνοντάς την σε ψυχιατρείο. Για να το επιτύχει, ξεκινάει να χαμηλώνει επίτηδες τα φώτα (που τότε λειτουργούσαν με γκάζι, εξ ου και ο τίτλος «Gaslight») στο σπίτι τους αλλά της λέει ότι εκείνη το φαντάζεται και ότι η ένταση του φωτός δεν μειώνεται. Έτσι, διαμορφώνοντας στρατηγικά το σκηνικό και δίνοντάς της ψεύτικες πληροφορίες για να παίξει με τη μνήμη και την αντίληψή της, την μπερδεύει τόσο πολύ που εκείνη αρχίζει να πιστεύει ότι είναι παρανοϊκή.
Πλέον, οι ψυχολόγοι αναγνωρίζουν ότι το gaslighting μπορεί να πάρει πολλές μορφές αλλά, σε κάθε περίπτωση, έχει να κάνει με τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας και τη χειραγώγηση του θύματος ώστε να αμφισβητεί τη πνευματική του ισορροπία και τη μνήμη του. Όσο το θύμα χάνει την εμπιστοσύνη του στην ίδια του την κρίση και αποδέχεται την ερμηνεία της πραγματικότητας όπως την παρουσιάζει ο σύντροφός του, ο θύτης καταφέρνει να ελέγχει σε μεγάλο βαθμό το θύμα.
Πώς μπορείτε, λοιπόν, να διαγνώσετε το gaslighting; Σύμφωνα με τη συγγραφέα και ψυχαναλυτή Robin Stern, τα παρακάτω αποτελούν συνήθεις ενδείξεις ότι έχετε πέσει θύμα του gaslighting;
1. Συνεχώς αμφισβητείτε τον εαυτό σας
Η Stern λέει ότι, αν είστε θύμα του gaslighting, αρχίζετε να αμφισβητείτε τον εαυτό σας και τη δική σας εκδοχή για τα γεγονότα, καθώς έχετε επιτρέψει στον θύτη να ορίζει την πραγματικότητά σας και να διαστρεβλώνει την κρίση σας.
2. Αρχίζετε να αναρωτιέστε αν παραείστε ευαίσθητη
Σας έχει κατηγορήσει τόσες φορές ο σύντροφός σας ότι είστε υπερβολικά ευαίσθητη, που τελικά αρχίζετε να πιστεύετε ότι παραείστε συναισθηματική.
3. Συχνά αισθάνεστε μπερδεμένη και τρελή
Ο σύντροφός σας συχνά σας χειραγωγεί όταν συζητάτε με τέτοιο τρόπο που φαίνεστε εσείς παράλογη. Νιώθετε μπερδεμένη σε σχέση με την τροπή των συζητήσεων και των γεγονότων, διερωτώμενη τι δεν πάει καλά με εσάς.
4. Δυσκολεύεστε να λάβετε απλές αποφάσεις
Σας φαίνεται δύσκολο να λάβετε αποφάσεις ακόμα και για απλά θέματα, όπως πότε να επισκεφτείτε τους γονείς σας, τι να φορέσετε στον γάμο της φίλης σας, τι να κάνετε το Σαββατοκύριακο.
5. Συνειδητοποιείτε ότι συνεχώς απολογείστε
Καταλήγετε να ζητάτε συνεχώς συγγνώμη, γιατί ο σύντροφός σας κάνει να νιώθετε ότι έχετε πάντα άδικο. Είστε τόσο συνηθισμένη να απολογείστε που πιάνετε τον εαυτό σας να ζητάει συγγνώμη καθημερινά από φίλους, συναδέλφους κ.λπ., συχνά χωρίς να υπάρχει λόγος.
6. Σας κατακλύζουν συναισθήματα λύπης και νιώθετε ένα κενό μέσα σας
Δεν καταλαβαίνετε γιατί είστε τόσο δυστυχισμένη, ενώ φαινομενικά έχετε τόσα καλά στη ζωή σας. Φυσικά, το αίσθημα απελπισίας και δυστυχίας μπορεί να αποτελεί και ένδειξη κατάθλιψης η οποία να μη συνδέεται άμεσα με το gaslighting ή τη σχέση σας. Ωστόσο, αν συνυπάρχουν και αρκετές άλλες ενδείξεις, είναι πολύ πιθανόν να είστε θύμα του gaslighting.
7. Έχετε την αίσθηση ότι παλιά είχατε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και ήσασταν πιο χαλαρή
Αρχίζετε να αναρωτιέστε αν ήσαστε πάντα έτσι και, αν όχι, γιατί έχετε τόσο λίγη αυτοπεποίθηση και είστε αγχώδης.
8. Έχετε γίνει εντελώς ανασφαλής
Λόγω της ανασφάλειάς σας, υποτιμάτε την αξία σας. Αν νιώθετε συνεχώς ότι δεν αξίζετε, ίσως αυτό να αποτελεί άλλη μια προειδοποίηση ότι έχετε πέσει θύμα του gaslighting. Σε σχέσεις όπου υφίσταται gaslighting, παρατηρείται ότι και οι δύο σύντροφοι υποφέρουν από έντονη ανασφάλεια. Ενώ το θύμα εγκαταλείπει την εξουσία του, την ταυτότητά του και χάνει το μυαλό του υιοθετώντας την αντίληψη του άλλου, ο ανασφαλής θύτης επιχειρεί να νιώσει ασφάλεια ελέγχοντας την αντίληψη που έχει η σύντροφός του για τον εαυτό της.
9. Νιώθετε ότι δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα σωστά
Κινείστε προσεκτικά όταν είστε κοντά στον σύντροφό σας, για να αποφύγετε ένα ακόμα λάθος. Ίσως ακόμα και να αναρωτιέστε αν είστε «αρκετά καλή» σύντροφος / σύζυγος / εργαζόμενη / φίλη.
10. Κρύβετε πληροφορίες από τους φίλους και την οικογένειά σας ώστε να μην χρειαστεί να δώσετε εξηγήσεις
Επιλέγετε να μην μοιράζεστε τα προβλήματα, τη διαστρεβλωμένη αντίληψή σας για την πορεία των συμβάντων και τα αρνητικά σας συναισθήματα με τους πιο κοντινούς σας ανθρώπους. Επίσης, συχνά λέτε ένα σωρό δικαιολογίες στους φίλους και στην οικογένειά σας για να αιτιολογήσετε την περίεργη συμπεριφορά του συντρόφου σας.
11. Ξεκινάτε να λέτε ψέματα για να αποφεύγετε την ταπείνωση, τις κατηγορίες και τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας
Ενδέχεται να έχετε κουραστεί τόσο πολύ από την ανατροπή της δικής σας εκδοχής για τα γεγονότα και των συναισθημάτων σας και από τις συνεχείς απολογίες που προτιμάτε να πείτε ψέματα για να αποφύγετε τις αντιπαραθέσεις.
Εκτός από αυτές τις ενδείξεις, εκ των οποίων ακόμα και αν παρατηρούνται λίγες είναι αρκετό για να αποδειχτεί ότι είστε θύμα του gaslighting, μπορεί επίσης να παρατηρήσετε ότι υπάρχει μια κυκλικότητα στα επιχειρήματα και στις καταστάσεις που βιώνετε με τον σύντροφό σας. Εκείνος δεν δέχεται να σας ακούσει, προσποιείται ότι δεν καταλαβαίνει τι λέτε ή απλώς προσπαθεί να αλλάξει θέμα και να σας κάνει να σωπάσετε. Εσείς, μετά από αυτή τη συμπεριφορά, αρχίζετε να αμφισβητείται τον εαυτό σας ή/και πραγματικά τον πιστεύετε όταν λέει ότι «εσείς φταίτε για όλα». Αν ισχύουν αυτά, τότε προσέξτε.
Να έχετε υπόψη ότι η διαδικασία του gaslighting συνήθως συμβαίνει σταδιακά και στην αρχή μοιάζει δύσκολο να το πιστέψετε. Παρατηρείτε περίεργες συμπεριφορές από τον σύντροφό σας αλλά κατά κύριο λόγο μοιάζουν άκακες και οδηγούν σε μικρά συμβάντα. Κάποια στιγμή όμως φτάνετε να υιοθετείτε αμυντική στάση, προσπαθείτε να υπερασπιστείτε τον εαυτό σας από τη χειραγώγηση του θύτη αλλά τρελαίνεστε σκεπτόμενη ξανά και ξανά τις συζητήσεις και τις ατέλειωτες αντιπαραθέσεις με τον σύντροφό σας μέχρι τελικά να φτάσετε στο στάδιο της κατάθλιψης, όπου τόσο εσείς όσο και πιθανόν οι άλλοι γύρω σας να παρατηρούν ότι δεν είστε χαρούμενη και έχει μειωθεί η αυτοπεποίθησή σας.
Το κακό είναι ότι όταν κάποιος σας κακοποιεί συναισθηματικά και σας χειραγωγεί, είναι δύσκολο να το καταλάβετε. Αν και μάλλον συνειδητοποιείτε ότι κάτι πάει πραγματικά πολύ στραβά και αισθάνεστε όντως άγχος, φόβο και σύγχυση, πρόκειται συνήθως για τόσο σταδιακή διαδικασία που τα σημάδια της είναι τόσο αόρατα, σε αντίθεση με τη σωματική βία, που μπορεί να σας πάρει πολύ καιρό για να διερωτηθείτε αν υπάρχει κακοποίηση. Ιδιαιτέρως αν είστε θύμα του gaslighting, μπορεί να είναι αρκετά δύσκολο να το αναγνωρίσετε, καθώς όπως εξηγεί η Abby Rodman η ίδια η κακοποίηση μπορεί να καταλήξει να ταυτίζεται με τη σύγχυση την οποία εκλαμβάνετε πλέον ως τη φυσιολογική σας κατάσταση.
Τα καλά νέα είναι ότι μπορεί να βγείτε από αυτόν τον φαύλο κύκλο, αν αναζητήσετε και προσδιορίσετε τις ενδείξεις αυτού του καταστρεπτικού μοτίβου στη σχέση σας. Η Dr. Stern, στο βιβλίο της «Gaslight Effect» σημειώνει ότι αν είστε θύμα του gaslighting, είναι δυνατόν να σταματήσετε τις συνέπειές του. Για να συμβεί αυτό, θα πρέπει να κινητοποιηθείτε α) εντοπίζοντας το πρόβλημα, β) εστιάζοντας στον στόχο να αλλάξετε την κατάστασή σας προς το καλύτερο αντί να κατηγορείτε τον εαυτό σας για την ύπαρξη του προβλήματος, γ) ερχόμενη σε επαφή με τα συναισθήματά σας, από τα οποία έχετε αποσυνδεθεί τόσο πολύ για να μείνετε σε αυτή τη σχέση, δ) ενδυναμώνοντας τον εαυτό σας μέσω της συνειδητοποίησης των δυνατών σας σημείων, ε) κάνοντας βήματα για να βελτιώσετε τη ζωή σας. Αφού κινητοποιηθείτε, μπορείτε να σταματήσετε τη δηλητηριώδη επιρροή του συντρόφου σας α) ξεχωρίζοντας την αλήθεια από τα διαστρεβλωμένα γεγονότα, β) επιλέγοντας να μην συμμετάσχετε σε μια συζήτηση για την οποία έχετε καταλάβει ότι στην ουσία αποτελεί επίδειξη ισχύος, γ) εντοπίζοντας τις καταστάσεις που προκαλούν gaslighting, δ) εστιάζοντας στα συναισθήματα αντί στο «σωστό» και στο «λάθος» και υπενθυμίζοντας στον εαυτό σας ότι δεν μπορείτε να ελέγξετε κανενός τη γνώμη.
Ναι, πιθανόν και να μπορείτε να σώσετε τη σχέση σας από το gaslighting, αν και οι δύο σύντροφοι είναι διατεθειμένοι να ξεκινήσουν εντατική θεραπεία και να δουλέψουν σκληρά. Ναι, είναι πάρα πολύ πιθανόν η σχέση σας να είναι τόσο επιβλαβής που να είναι καλύτερο για εσάς να σταματήσετε μια σχέση κακοποίησης και να σωθείτε από τις συνέπειές του gaslighting, πιθανόν διακόπτοντας και κάθε επαφή με το άτομο που σας κακοποιεί συναισθηματικά.
Ακόμα και αν έχετε την παραμικρή υπόνοια ότι ενδέχεται να είστε θύμα του gaslighting, αρχίστε αμέσως να μοιράζεστε την εμπειρία σας με τους άλλους γύρω σας και ζητήστε υποστήριξη από επαγγελματία ψυχολόγο. Δεν θα πρέπει να εκλογικεύετε ποτέ μια κακοποιητική συμπεριφορά, καθώς έτσι δεν θα νιώσετε ποτέ καλύτερα. Αν μπείτε σε αυτή τη διαδικασία, να θυμάστε πάντα ότι δεν είστε μόνη και σε καμία περίπτωση δεν φταίτε.
Πηγές
Susan J Elliot, 10 Ways to Tell if You’re Being Gaslighted. Psychology Today, 16/10/2016
Robin Stern. The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life, Fusion, 2008.