Μάνες, ούτε αγίες ούτε τέρατα, απλά άνθρωποι
Γιορτή της μητέρας. Και για ακόμα μια φορά παρελαύνουν μπροστά μας όλα τα στερεότυπα: η μάνα-κουράγιο, η μάνα σουπερ-ηρωίδα, η μάνα ως ανεξάντλητη πηγή ανεπιφύλακτης αγάπης, η μάνα-τέρας, η μάνα-καταπιέστρια, η μάνα ως αρχή όλων των κακών της ενήλικης πια ζωής μας.
Όταν βλέπω το καθένα από αυτά τα στερεότυπα ξεχωριστά με ενοχλεί. Κι όταν τα βλέπω όλα μαζί μαζεμένα, δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω πως όλα ισχύουν. Όχι μόνο γιατί η κάθε μάνα είναι διαφορετική, αλλά περισσότερο γιατί η κάθε μάνα μπορεί και είναι όλα αυτά μαζί. Κάποιες τείνοντας ίσως περισσότερο στη μια κατεύθυνση κι άλλες στην άλλη.
Κι όμως. Συνήθως δεν το αναγνωρίζουμε αυτό και τρέχουμε πότε να αγιοποιούμε «τη μάνα» ως έμπνευση αγάπης, αφοσίωσης κι αυτοθυσίας και πότε να τη δαιμονοποιούμε ως απόλυτη δυνάστρια που εμπνέει μίσος, οργή και εκδίκηση. Άλλ@ νιώθουν πως χρωστούν στη μάνα τους τα πάντα κι άλλ@ πως αυτή τ@ έχει καταστρέψει.
Στην πραγματικότητα, μια μάνα μπορεί να είναι όλα αυτά. Ή πολλά από αυτά. Παράλληλα. Στην πραγματικότητα, μια μάνα μπορεί να είναι αστείρευτη πηγή αγάπης και κατανόησης, να λειτουργεί με αυταπάρνηση και αυτοθυσία, να είναι υπερ-ηρωίδα και να παίζει ταυτόχρονα πολλούς ρόλους εκπληρώνοντας τις δικές μας ανάγκες και επιθυμίες και βάζοντας στην άκρη την εαυτή της, όχι όμως λόγω κάποιας μαγικής ουσίας που έχουν όλες οι μάνες από τη φύση τους, αλλά μάλλον λόγω των κοινωνικών προσδοκιών που υπάρχουν από αυτές και των πολλαπλών ρόλων που τους έχουν ανατεθεί μέσα στις καπιταλιστικές και πατριαρχικές κοινωνίες που ζούμε. Προσδοκίες και ρόλοι που δεν έχουν να κάνουν μόνο με την ιδιότητά τους ως μάνες, αλλά συνδέονται άρρηκτα και με το φύλο τους και πως αυτό κατασκευάζεται και επιτελείται στις κοινωνίες μας. Στην πραγματικότητα, μια μάνα μπορεί να είναι καταπιέστρια και δυνάστρια που εξουσιάζει τα παιδιά της με τον πιο εγωιστικό και σκληρό τρόπο και πάλι στη βάση των ίδιων κοινωνικών επιταγών. Κάποτε επαναστατώντας η ίδια ενάντια στα κουτιά που η κοινωνία την έχει κατατάξει ως μάνα και ως γυναίκα και κάποτε λόγω ακριβώς της υπερβολικής αφοσίωσής της σε αυτά τα κουτιά με τα ασφυκτικά μέτρα και περιθώρια τόσο για την ίδια όσο και για το/ τα παιδί/ιά της. Στην πραγματικότητα, μια μάνα μπορεί να συνδυάζει διάφορα τέτοια χαρακτηριστικά, επίσης. Να καταπιέζει μέσα από την αγάπη της σε συνδυασμό με την αδυναμία της να δει και να νιώσει πέρα από το κοινωνικά «σωστό» και επιβεβλημένο. Να αυτοθυσιάζεται όχι από ανιδιοτελή αγάπη προς τα παιδιά της, αλλά από την αδυναμία της να δει την εαυτή της και τα παιδιά της πέρα από τις κοινωνικές επιταγές. Να καταπιέζει όχι συνειδητά από επιθυμία για εξουσία, αλλά μέσα από την αδυναμία της να ορίζει την εαυτή της και να νοιάζεται για την εαυτή της έξω από τους ρόλους της. Βλέποντας το/ τα παιδί/ιά της ως προέκταση της εαυτής της και επιθυμώντας να συνεχίσει και να τελειοποιήσει τη ζωή της μέσα από αυτό/ά. Επιθυμώντας να επιτύχει την απόλυτη κοινωνική αναγνώριση και καταξίωση μέσα το/ τα παιδί/ιά της.
Συχνά μου κάνει εντύπωση που ακόμα και φεμινίστριες αναπαράγουν τα πιο πάνω στερεότυπα για «την μάνα», αποτυχάνοντας να αναγνωρίσουν πως «η μάνα» δεν είναι παρά μία ακόμα κατασκευασμένη ταυτότητα, μια κοινωνική τάξη, όπως ακριβώς και «η γυναίκα». Αναπαράγουμε στερεότυπα για «τη μάνα» επειδή κι εμείς αποτυγχάνουμε να αναγνωρίσουμε τις μανάδες μας ή/ και τις εαυτές μας ως αυτόνομα όντα, αυτόνομες προσωπικότητες, πέρα από την ιδιότητα «της μάνας». Έχουμε πιστέψει κι εμείς πως «η μάνα» είναι μια κατηγορία στην οποία ταιριάζουν όλες οι μάνες, ή τουλάχιστο οι περισσότερες, είτε ως μια αγιοποιημένη φιγούρα είτε ως μια δαιμονοποιημένη κατάσταση. Αυτό όμως που χρειάζεται πιστεύω να αναγνωρίσουμε είναι πως μια μάνα είναι μια άνθρωπος, ένα άτομο. Και όπως όλ@, έχει τόσο τις καλές της στιγμές όσο και τις κακές της, τόσο τα καλά της χαρακτηριστικά όσο και τα άσχημα, τόσο τις υπερδυνάμεις της, όσο και τις αδυναμίες της. Ναι, κάποιες πιο δυνατές κι άλλες πιο αδύναμες. Κάποιες πιο στοργικές και άλλες πιο σκληρές. Κάποιες πιο δοτικές και άλλες πιο απαιτητικές. Κάποιες πιο καταστροφικές και άλλες πιο δημιουργικές.
Κάποιες μάνες έχουν υπάρξει και είναι πηγές δύναμης και ανατροφοδότησης για τα παιδιά τους. Άλλες έχουν εγκαταλείψει τα παιδιά τους ή τα έχουν διώξει. Άλλες τα κρατούν δεμένα πάνω τους, χειραγωγόντας τα και υποβάλλοντάς τα σε μια διαρκή και περιοριστική πειθαρχία που δεν τα αφήνει να εξελιχθούν. Άλλες είναι πάντα δίπλα τους, στηρίζοντάς τα αθόρυβα και αφήνοντάς τα να πέσουν, αλλά πάντα δίπλα τους να τα σηκώσουν, αν χρειαστεί. Άλλες μπορεί να είναι το απόλυτο καταφύγιο, αλλά παράλληλα και η αιώνια καταδίκη τους.
Όταν μιλάμε για «τη μάνα» και τη μητρότητα, ας μην ξεχνάμε πως οι μάνες είναι πολλές και όχι μία. Πως όσες είναι οι μάνες άλλα τόσα είδη μάνας υπάρχουν. Πως κάθε μάνα είναι μία ξεχωριστή άνθρωπος, πολύπλευρη και με διάφορες ιδιότητες και ταυτότητες πέρα από εκείνη της μάνας. Πως η μητρότητα δεν είναι μια ενιαία και ομοιόμορφη εμπειρία για όλες τις μάνες, αλλά μια κατάσταση ξεχωριστή για κάθε μια και ανάλογα με τις περιστάσεις της κάθε φορά. Οι μάνες είναι συνήθως γυναίκες – όχι πάντα. Μάνες μπορεί να είναι λεσβίες, πρόσφυγες, μετανάστριες, τρανς, φτωχές, ανάπηρες, μονογονείς, ή ο,τιδήποτε άλλο. Μάνες μπορεί να είναι αφοσιωμένες στα παιδία τους ή να τα έχουν απαρνηθεί. Μάνες μπορεί να έχουν γεννήσει τα παιδιά τους ή όχι. Και όχι όλ@ όσ@ γεννούν είναι μάνες. Μάνες μπορεί να έγιναν μετά από συνειδητή απόφαση, ή από σύμπτωση, από επιλογή, ή από βιασμό, από πιέσεις, ή από αγάπη. Μάνες μπορεί να είναι ανήλικες ή υπερήλικες. Μάνες μπορεί να αγαπούν το/τα παιδί/ιά τους ή να το/τα μισούν ή (πιο συχνά ίσως) κάποτε να τ@ αγαπούν και κάποτε να τ@ μισούν, καθώς και πολλά άλλα επίσης. Μάνες μπορεί να θυσιάζονται για το/τα παιδί/ιά τους ή να τα δολοφονούν. Ή και κανένα από τα δυο. Ή και τα δυο. Και είναι όλες μάνες. Και μάνες είναι όλα αυτά. Τέλος, ας μην ξεχνάμε πως κάποι@ άνθρωποι μπορεί να έχουν περισσότερες από μια μάνες, ή καμιά. Αυτ@ που έχουν μπορεί να την/τις αγαπούν ή να τη/τις μισούν, καθώς και πολλά άλλα.
Αναμφίβολα, για τ@ περισσότερ@ από εμάς οι μάνες έχουν παίξει και ίσως ακόμα παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή μας, στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας, στην ανάπτυξη ή όχι δεξιοτήτων και ικανοτήτων μας, στη συναισθηματική μας ανάπτυξη, στην ανεξαρτησία ή την εξάρτησή μας, στο πως δημιουργούμε σχέσεις και πως τις κρατάμε ή τις καταστρέφουμε. Ποιές όμως είναι οι δικές μας ευθύνες σε αυτό ως ενήλικες πια; Είμαστε μήπως άμοιρ@ ευθυνών όταν εμείς παρακινούμε την μάνα μας να συνεχίζει να μας φροντίζει σαν να είμαστε παιδιά ακόμα ή όταν δεχόμαστε να εξουσιάζει τη ζωή μας με συμφέροντα ανταλλάγματα; Είμαστε άμοιρ@ ευθυνών αν αναμένουμε ακόμα ή και απαιτούμε από αυτή να μας μαγειρεύει, να μας πλένει, να μας ακούει, να μας υπομένει, να μας χαρτζιλικώνει, να αποφασίζει για εμάς; Πιστεύω πως δεν είμαστε. Όπως ούτε κι εκείνη, βέβαια. Όπως και σε κάθε άλλη σχέση μεταξύ ενηλίκων, και τα δύο μέρη έχουν ευθύνες για την εξέλιξη της σχέσης τους. Και αν μια μάνα έχει το προνόμιο της μητρικής εξουσίας, έχει επίσης και το φορτίο των προσδοκιών από εκείνη, όπως και τον ρόλο της γυναίκας σε μια πατριαρχική κοινωνία. Ένα παιδί είναι παιδί όσο είναι ανήλικο. Στη συνέχεια, ως ενήλικ@ έχει και @ ίδι@ την ευθύνη της ανεξαρτησίας και της απογαλάκτισής τ@. Και αν δεν την αναγνωρίζει και αναλαμβάνει, τότε μάλλον θεωρεί εαυτ@ παιδί ακόμα, παρά την τυπική ενηλικίωσή τ@. Η μάνα τ@ έχει το δικό της μερίδιο ευθύνης σε αυτό, αλλά και @ ίδι@ κάνει μια επιλογή μένοντας ακόμα στην παιδικότητα.
Ως μάνα και ως γυναίκα, θέλω να σας διαβεβαιώσω πως η ωραιοποιημένη εικόνα της μητρότητας ως ένα ροζ συννεφάκι ευτυχίας είναι απάτη και παγίδα. Ως γυναίκα και ως μάνα νιώθω την ανάγκη να πω πως απορρίπτω όχι τη μητρότητα, αλλά την ιδέα της μητρότητας ως «θαύμα», την απόδοσή υπερφυσικών ιδιοτήτων σε αυτή και τη μείωση της γυναίκας σε αναπαραγωγική μηχανή. Η γέννα (που αντίθετα με το στερεότυπο, δεν είναι αποκλειστικά γυναικεία υπόθεση, ούτε και αφορά όλες τις γυναίκες) και η μητρότητα δεν είναι «θάυματα», αλλά μια βιολογική λειτουργία και μια ανθρώπινη σχέση αντίστοιχα. Υπάρχει ένας κίνδυνος στο να ανάγουμε μια βιολογική λειτουργία και μια ανθρώπινη σχέση σε «θαύματα»: ο κίνδυνος απόδοσης άυλης υπόστασης στις γυναίκες, με αποτέλεσμα την πλήρη αορατότητα των ανθρώπων που είναι μητέρες, αφού με τη λογική του «θαύματος», οι γυναίκες αυτές παύουν να έχουν υλική υπόσταση, άρα παύουν να είναι ανθρώπινα όντα, άρα παύουν να έχουν δικαιώματα ως ανθρώπινα όντα. Παράλληλα, άνθρωποι που δεν είναι γυναίκες και κυοφορούν και γεννούν (όπως τρανς άντρες και gender-queer άτομα) παραμένουν παντελώς αόρατ@.
Υπάρχει μια τάση για αναφορές στην εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη μητρότητα ως μια τέλεια κατάσταση, όπου ούλλα είναι ρόδινα, όπου κυριαρχεί η αγάπη και μόνο, όπου όλα είναι θετικά. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα. Κατά την εγκυμοσύνη, @ έγκυος μπορεί να είναι ευτυχισμέν@ ή δυστυχισμέν@, ή κάποτε ευτυχισμέν@ και κάποτε δυστυχισμέν@. Μπορεί να αγαπά το έμβρυο που κυοφορεί και να ανυπομονεί να γεννηθεί ή να νιώθει δυσφορία, να πονά, να φοβάται, να έχει τρομερό άγχος, να θέλει να το αποβάλει, να το απεχθάνεται ή και όλα αυτά μαζί ή κάποια από αυτά. Ο τοκετός είναι επίσης πολύ διαφορετική κατάσταση από εκείνη που περιγράφεται συνήθως και πολύ προσωπική. Όσο για τη μητρότητα, είναι μια ανθρώπινη σχέση με όλα όσα συνεπάγονται οι ανθρώπινες σχέσεις και μια πληθώρα συναισθημάτων που ποικίλουν από αγάπη σε μίσος, από τρυφερότητα σε απέχθεια, από λατρεία σε αποστροφή, κοκ. Οι μύθοι γύρω από την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και τη μητρότητα (που σκόπιμα αναπαράγονται για τη συντήρηση του θεσμού της οικογένειας και την έμφυλη καταπίεση), σε αντίθεση με την πραγματικότητα, έχουν ως αποτέλεσμα τα άτομα που κυοφορούν και γεννούν και οι μητέρες να νιώθουμε συχνά απίστευτες τύψεις θεωρώντας ότι δεν είμαστε αρκετά καλές μητέρες, αφού δεν ανταποκρινόμαστε στο πρότυπο με το οποίο έχουμε εκπαιδευτεί, αφού τα συναισθήματά μας δεν ανήκουν σε κάποιο ροζ συννεφάκι και αφού τα σώματά μας δεν είναι θεϊκά, αλλά ανθρώπινα.
Η προσωπική μου εμπειρία είναι πως ένιωθα απέραντες τύψεις ως έγκυος και νέα μαμά που δεν αγαπούσα το παιδί μου. Η αγάπη για την κόρη μου δεν ήρθε ως βιολογικός αυτοματισμός, όπως μας μαθαίνουν. Είναι μια αγάπη που αναπτύχθηκε και εξελίσσεται μέσα από την σχέση μου μαζί της. Όχι επειδή είναι βιολογικά παιδί μου, αλλά επειδή συμβιώνουμε, συνυπάρχουμε κι αλληλεπιδρούμε. Μέσα από όμορφες στιγμές, αλλά και δύσκολες, εντάσεις και συντροφικότητα, τσακωμούς και τρυφερότητα. Και ενώ αγαπιόμαστε, κάποτε απεχθανόμαστε η μια την άλλη. Και συνεχώς σπρώχνουμε τα όριά μας και τα όρια της σχέσης μας, αλλά είναι εντάξει, γιατί έτσι μπορούμε και τα επαναπροσδιορίζουμε. Και κάποτε δεν είναι εντάξει, γιατί είμαστε άνθρωποι.
Δεν είμαι σίγουρη αν «η μάνα» πρέπει να εμπνέει αγάπη ή μίσος, αισθήματα τρυφερότητας ή απώθησης, αφοσίωση ή διάθεση εξέγερσης. Ούτε είμαι σίγουρη για το που σταματούν οι ευθύνες μιας μάνας και που αρχίζουν οι ευθύνες του ενήλικου παιδιού της μέσα σε μια μεταξύ τους δυσλειτουργική σχέση. Αυτό για το οποίο είμαι βέβαιη είναι πως «η μάνα» δεν υπάρχει. Υπάρχουν μάνες που είναι άνθρωποι, όπως εμάς. Ούτε σουπερ-ηρωίδες ούτε τέρατα.
Για αυτό που είμαι επίσης σίγουρη είναι πως ο θεσμός της οικογένειας είναι προβληματικός. Ένας θεσμός που κακοποιεί όλα τα μέλη του, αλλά κυρίως τα παιδιά και τις μάνες. Και για αυτό χρειάζεται να οραματιστούμε άλλες δομές. Δεν γνωρίζω την απάντηση, αλλά σίγουρα, η πυρηνική οικογένεια που υπάρχει μέσα στις πατριαρχικές κοινωνίες μας είναι κακοποιητική για όλ@ μας. Και οι υπάρχουσες εναλλακτικές οικογένειες (μονογονεϊκές, ομογονεϊκές, εκτεταμένες, πολυγονεϊκές, οικογένειες που παιδοθετούν) μάλλον τείνουν να τη μιμούνται. Και ίσως αυτό να είναι αναπόφευκτο μέσα στην πατριαρχία.